चांदवडचा होळकर रंगमहाल

चांदवडचा होळकर रंगमहाल

श्री. रामभाऊ लांडे
अभ्यासक होळकर राजघराणे
9421349586

पुण्यश्लोक अहिल्यादेवी होळकरांनी संपूर्ण भारतभर नवीन मंदिरे बांधली, जुन्या मंदिरांचा जीर्णोद्धार केला. जहागिरीच्या ठिकाणी राजवाडे बांधून शिल्पकलेला उत्तेजन दिले.त्यामुळे अनेक कुशल कारागिरांना काम मिळाले. त्यांनी महेश्वर येथून कारागीर बोलवून महाराष्ट्रातील शिल्पकलेला उजाळा दिला.अहिल्यादेवींनी केलेली कामे अडीचशे वर्षांनंतर आजही सुस्थितीत आहेत.

रंगमहालाचे एकुण क्षेत्र तीन एकर असुन रंगमहालाचे प्रवेशद्वार भक्कम व भव्य दिव्य आहे. अंबारीसह हत्ती सहज प्रवेश करु शकतो या प्रवेशद्वारावरील दरवाजास सुरक्षेसाठी लोखंडी सुळे आहेत.प्रवेशद्वाराला लागून तटबंदीची रुंद भिंत असून प्रत्येक कोपऱ्यात मजबूत अशा बुरुजांनी बंदिस्त केलेले आहे.दगडामध्ये बांधकाम केलेले प्रवेशद्वार भक्कम असून प्रवेशद्वारातून आत येताच उजव्या बाजुला एक मंदिर असुन समोर दिवाणखानासह प्रशासकीय कचेरी दिसते.पुढे आल्यानंतर पाच मजली वास्तुची भव्यता दिसून येते बाह्य कचेरी व दरबाराला आतील वास्तू एका प्रवेशद्वाराने जोडली आहे. या शंभर फुट उंच प्रवेशद्वारातून आत येताच ६५ फूट x ६० फुटांचा भव्य चौक लागतो. या चौकाभोवतीच रंगमहालाची उभारणी करण्यात आली आहे. रंगमहालाचे रचनेच्या व अलंकरणाच्या दृष्टिकोनातून तीन भाग पडतात. पहिल्या भागात सरदारांचे निवासस्थान असून ते दुसऱ्या मजल्यापासून सुरू होते. म्हणूनच दुसरा मजला काष्ठशिल्पाने व रंगकामाने सुशोभित करण्यात आला आहे. प्रस्तुत सुशोभीकरण अहिल्यादेवीच्या काळात झाले असावे. दुसऱ्या भागात भानवस, देवघर, नोकर-चाकर, भोजनकक्ष व लहानसा शिकारखाना असे नियोजन करण्यात आले आहे. रंगमहालाच्या काष्ठातील कारागिरी आणि कलात्मकता अप्रतिम आहेत.
रंगमहालात असलेली चित्रे पोथ्यात रंगवलेल्या लघुचित्राप्रमाणे रंगविलेली असुन अथांग असा क्षीरसागर, त्यामध्ये स्वैरविहार करणारे जलचर,अनंत नागावर पहुडलेले भगवान विष्णू, पायालगत सेवा करणारी लक्ष्मी, नाभिकमलातून वर आलेला चतुर्मुख ब्रह्मा, नारद, तुंबर व सेवेत तत्पर असणारा हात जोडून उभा असणारा गरूड आहे शेषशायी भगवान विष्णूंचे चित्र मराठा शैलीतील असून चित्रातील रंगसंगती सारख्याच आहे.यासोबत कृष्ण-जांबूवंत भेट, शिव-पार्वती विवाह,रावणवधाचे चित्र पहायला मिळते.
मराठा शैलीतील एक चित्र मल्हारराव होळकर यांचेच असुन ते मराठा पेहरावात पांढऱ्या शुभ्र अबलख वारूवर आरूढ झालेले आहेत
सर्व आयुधांसह घोड्यावर स्वार झालेल्या मल्हाररावांनी मांड लावलेली असुन सजविलेल्या घोड्याचा
लगाम हाती धरणारा सईस, मागे-पुढे धावणारे अंगरक्षक यावरून चित्राची खात्री होते.महालातील रंगकामामुळे रंगमहाल असे या वास्तुचे नाव पडले आहे.महालातील दुसऱ्या मजल्यावरील दिवाणखान्यात व बाजूच्या छोट्या-छोट्या कक्षांमध्ये रंगकाम करण्यात आले आहे. रंगकामासाठी भिंतींना मातीचा गिलावा (अस्तरीकरण) केला आणि पाण्याच्या रंगांनी त्यावर चित्रे काढण्यात आल्याचे दिसते. चित्रे टेंपोरा पद्धतीची असून त्यासाठी रामायण, महाभारत, विष्णुपुराण यामधील प्रसंगावर चित्रे काढण्यात आली आहेत. नासिक जिल्ह्यातील चांदवड होळकरशाहीतील महत्त्वाचे केंद्रबिंदू असलेले ठिकाण असुन त्यास होळकरांची दक्षिणेतील राजधानी म्हणून ओळखले जाते.चांदवड गावाला मोठा ऐतिहासिक वारसा असुन थोरले सुभेदार मल्हारराव होळकर आणि पुण्यश्लोक अहिल्यादेवींच्या कारकिर्दीत निर्माण झालेल्या रंगमहालाची जगभर किर्ती पसरलेली असुन पुण्यश्लोक अहिल्यादेवी होळकर,सुभेदार तुकोजीराव होळकर,महाराजा यशवंतराव होळकर यांनी आपपल्या कारकिर्दीत चांदवडचा कायापालट केलेला आहे. मुळात चांदवड हा अतिशय मागास आणि दुर्गम भागातील दुष्काळी भाग आहे. औरंगजेबाच्या बावीस सुभ्यातील चांदवड एकशे चाळीस गावचा परगणा असुन होळकरशाहीत भरभराटीस आलेल्या चांदवडची जहागिरी उत्तरेतील नेत्रदीपक कामगिरी बद्दल बादशहाकडुन इनाम मिळाली होती श्रीमंत पेशव्यांच्या संमतीने मल्हाररावांनी चांदवडची जहागिरी स्विकारुन सटवाजी देशमुख यांच्या मुलाकडून पंचवीस हजार रुपयांत चांदवडची देशमुखी विकत घेत चांदवडची नवीन ओळख निर्माण करण्याचे काम केले अशा या सोनेरी चांदवडच्या इतिहासाचा मागोवा घेवुया.
सटवाजी देशमुख यांना आलमगीर कडून सन १७०९ मध्ये चांदवडचा कौलनामा मिळाला होता दावलजी सोमवंशी यांच्याकडे चांदवड, दिंडोरी, सोनगीर ,बाबल,भडगाव ,उत्राण, अडावत असे सात महाल होते या महालाचा करार ४५०१ रुपयात केलेला होता. निजामाने १७३४ मध्ये चांदवड परगणा जहागिरी म्हणून कुवर बहादुरकडे दिला होता पुढे उमाबाई दाभाडे यांच्याकडे चांदवडला सर लष्कराचा सरंजाम म्हणून बहाल करण्यात आला होता. दाभाडे यांचे ओझर व सुकेणे मोकादमीची इनाम होते .सन १७५२ मध्ये सुभेदार मल्हारराव होळकर यांनी उत्तरेत कामगिरी केल्याबद्दल मुगल बादशहाने चांदवडची जहागिरी त्यांना बहाल केली तर मल्हाररावांनी पंचवीस हजारात चांदवडची सरदेशमुखी खरेदी केली.
दि. २९ जून १७५४ रोजी मल्हारराव होळकरांनी दिल्लीवर आक्रमण करून मुघल बादशहाला बादशहा पदावरून हटवून आलमगीर दुसरा यास बादशहा म्हणून बसवले नव्या बादशहाकडून त्यांना या कामगिरीबद्दल सहारनपुर, मेरठ, सिकंदराबाद, बागपत असे परगणे जहागीर स्वरूपात मिळाले.थोरले सुभेदार मल्हारराव होळकर यांनी भिलकवडी कराची सुरुवात चांदवड येथून केली चांदवड परिसरात असलेले भिल्ल वाटसरूंना व्यापाऱ्यांना त्रास द्यायचे त्यांना लुटायचे मल्हाररावांनी त्यांचे मन परिवर्तन करुन त्यांना सन्मानाने जगण्यासाठी भिल्लकवडी वसूल करण्याचा अधिकार बहाल केला. भिल्लकवडी मुळे अनेक भिलांनी चोरी,लुटमार बंद केली. लुटमार बंद झाल्याने चांदवडच्या व्यापारपेठेत भरभराट निर्माण झाली.चांदवडच्या घाटातील भिल्लकवडीचा प्रयोग यशस्वी झाल्याने अहिल्यादेवींनी त्याचे विकेंद्रीकरण केले आणि माळव्यातील सर्व घाटांमध्ये भिल्लांना भिल्लकवडी कर वसूल करण्याचा अधिकार बहाल करुन भील्लांचा अन्याय दुर करीत त्यांना राजसत्तेत सहभागी करुन घेतले. मल्हाररावांनी चांदवड येथे टंकसाळ सुरू केली होती त्या ठिकाणी चांदवडी रुपया तयार करण्यात येत असे दर दहा तासाला वीस हजार चांदीची नाणी पाडण्यात येत होती. या टंकसाळीमध्ये ३०० सोनार काम करीत असे चांदीच्या नाण्यावर ०.२५℅ कर होता तर ०.०५२℅ हा टंकसाळ कर होता एक हजार नाण्याला वीस रुपये खर्च येत असे.चांदीच्या चांदवडी रुपयाचे ११.१४ ग्रॅम, १०.९३ ग्रॅम, १०.९९ ग्रँम वजनाचे चांदवडी रुपये पाडण्यात येत असे त्यांस चांदवडी तुर्रा म्हटले जात.

नजरबाग,गौतमबाग,गंजीबाग,गढीबाग
सात बारवा,होळकर रंगमहाल, चांदवडी तुर्रा,चांदवडी धोतरजोडे,

चांदवड शहरात पुण्यश्लोक अहिल्यादेवी होळकर यांनी मारुती मंदिर मुरुडेश्वर मंदिर, विठ्ठल मंदिर, कार्तिकेश्वर मंदिर,पांढरा हनुमान मंदिर, श्रीकृष्ण मंदिर,गणपती मंदिर,खंडेराय मंदिराची निर्मिती केली तसेच चांदवड शहरातील नागरिकांना सहज पाणी मिळावे यासाठी खोकड नावाचा मातीचा तलाव व त्या तलावाचा सांडवा चुन्यात निर्माण करून चांदवडचा दुष्काळ दूर करण्याचे काम केले.यासह चांदवड मध्ये अहिल्यादेवींनी दोन धर्मशाळा निर्माण केल्या तसेच रंगमहाला शेजारी असलेल्या श्रीकृष्ण मंदिरामध्ये धान्य कोठार निर्मित करून त्या ठिकाणी धान्यसाठा साठवण्यात येत असे श्रीकृष्ण मंदिराची वहिवाट चंदूभट्ट दिक्षीत यांचे वंशज पाहतात शिवडी ता.चांदवड येथील गणेशराम गुमासते यांना गंगाजी आखाडा त्र्यंबकराज येथे प्रयागतिर्थ येथील तलावाची रखवाली करण्यासाठी दरसाल ९६ रुपये वेतन देण्यात येत असे. सन १७९३ मध्ये अहिल्यादेवींच्या कन्या मुक्ताबाई यांच्या निधनानंतर त्यांच्या इच्छेप्रमाणे चांदवड तालुक्यातील मौजे उसाड गाव हे वेदमूर्ती चिमणभट ,बाळभट व बाबाभट यांना देण्यात आले.

दि. २२ ऑगस्ट १८०२ रोजी महाराजा यशवंतराव होळकर यांनी लढाई करून चांदवड ताब्यात घेतले महाराजा यशवंतराव होळकरांनी दक्षिणेतील विविध मोहीमांचे प्रमुख केंद्र म्हणून चांदवडची निवड केली होती. दि.२५ ऑक्टोबर १८०२ च्या पुणे मोहिमेचे केंद्र चांदवड होते त्यांनी यादरम्यान गाळणा, पारोळा ,वैजापूर ,अहमदनगर ,औरंगाबाद ,जालना, राहुरी येथून मोठ्या प्रमाणावर खंडणी वसूल केली. दि. ४ डिसेंबर १८०९ रोजी यशवंतरावांची कन्या भिमाबाई यांना विवाहानंतर मौजे देवगाव राई हा महाल तीन गावासह खाजगी खर्चासाठी बहाल करण्यात आला होता.महाराजा यशवंतराव होळकर यांच्या निधनानंतर सन १८१८ मध्ये महिदपुरची लढाई होऊन महिदपुर येथे इंग्रज होळकरांत करार झाला या करारामध्ये चांदवड हा इंग्रजांच्या आधीन गेला त्यावेळी एक लाख पंच्याहत्तर हजार रुपये चांदवडचे उत्पन्न होते. दि. १० एप्रिल १८१८ रोजी कर्नल मँकडाल यांनी चांदवडच्या किल्ल्यावर युनियन जँक फडकवला होता.चांदवडला पुराणात महत्त्व असुन येथील प्रत्येक वास्तुची स्वतंत्र ओळख व वैशिष्ट्य आहे अजिंठा डोंगररांगेतील एका उंच डोगरावर चांदवड किल्ला बांधला गेलेला आहे. किल्ल्यात प्रवेश करण्यासाठी एकच प्रवेशद्वार आहे. त्या प्रवेशद्वाराला भक्कम तटबंदी आहे. या तटामुळे शत्रूला सहजासहजी किल्ल्यात प्रवेश करता येत नसे. या किल्ल्यावर जाण्याचे दोन मार्ग आहेत. पहिला मार्ग हा रेणुका मातेच्या मंदिरापासून सुरू होतो. डोंगर चढून गेल्यानंतर एक गणपतीचे मंदिर लागते. या मंदिराजवळ एक पाण्याचे कुंड आहे. पुढे डोंगर चढताना वरच्या बाजूस पडलेल्या इमारतीच्या भिंती दिसतात. ही इमारत टांकसाळीची इमारत होती. ह्या इमारतीच्या पुढे उभे राहिले म्हणजे समोर इंद्रायणी किल्ला दिसतो. हिवाळ्यामध्ये येथील आदिवासी लोक या किल्ल्याच्या कडेला मोठमोठे खिळे ठोकतात आणि दोराच्या साहाय्याने वर चढून किल्ल्यावरील गवत कापून आणून बाजारात विकतात. त्या वरती एक मारुतीचे मंदिर आहे. ह्या मारुतीची मूर्ती पूर्वी खाली पडली आणि तिची मान तुटली, तेव्हापासून ती मूर्ती ‘मानमोड्या मारोती’ म्हणून प्रसिद्ध आहे.