पुण्यश्लोक अहिल्यादेवी होळकर आणि सोरटी सोमनाथ

पुण्यश्लोक अहिल्यादेवी होळकर आणि सोरटी सोमनाथ

देवालयातील सोन्याची घंटा व तिला, असणारा साखळ दंड यांचे वजन दोनशे मन होते, सोमनाथच्या पूजेस गंगेचे जल आणि काश्मिरच्या नंदनवनातील ताजी फुले रोज येत असत.

सोमनाथाच्या मंदिराच्या गाभाऱ्यात रत्नदीपांचा लखलखाट अहोरात्र असायचा, देवाच्या भांडारगृहात अमाप द्रव्यांचा साठा होता. या देवस्थानाला दहा हजार गावांचे इनामी उत्पन्न होते, नित्य, नैमित्तिक उपासनेला सहस्त्र ब्राम्हणांची नेमणूक होती आणि मंदिर दरबारात नृत्य गायनासाठी सुमारे साडेतीनशे नृत्यांगना होत्या असे हे वैभवशाली देवालय असुन अनेक भक्तांच्या देणग्यातुन ,देवाला अर्पण केलेल्या दागिण्यांमुळे देवाचे भांडारगृह  सदोदीत भरलेले असायचे अशा या वैभवशाली देवस्थानावर अरबस्तानातील मुस्लीम राज्यकर्त्यांचे लक्ष गेले आणि त्यांनी तेथील अगणित संपत्ती लुटून नेली

 

श्री.रामभाऊ लांडे
अभ्यासक-होळकर राजघराणे ,इंदौर
9421349586

 

पुण्यश्लोक अहिल्यादेवी होळकर यांनी सोरटी सोमनाथ येथील मंदिर जीर्णोद्धार केल्याची माहिती मंदिराच्या प्रवेशद्वारावर लिहलेली आढळते येते तसेच एक प्राचीन शिलालेख देखील उपलब्ध आहे.पंतप्रधान नरेंद्र मोदी यांनी प्रभास पाटण स्थित या मंदिराचे नुकतेच लोकार्पण केले आहे.देशातील बारा ज्योतिर्लिंग स्थळांचा स्वतंत्र कँरीडोर तयार करुन त्याठिकाणी मुलभूत सुखसुविधा उपलब्ध करुन देण्यासाठी पंतप्रधान नरेंद्र मोदीजी आणि केंद्र सरकार आग्रही असुन यानिमित्ताने तेथील धार्मिक विवादही सुलेनामा करुन संपुष्टात आणल्या जातोय. ही अभिमानाची बाब असुन हिंदुस्थानातील बारा ज्योतिर्लिंगासह सप्तपुरी सह हजारो मंदिरे परकियांनी केलेल्या आक्रमणाने खंडीत झाली होती अशा सर्व मंदिरांचा पुण्यश्लोक अहिल्यादेवी होळकर यांनी आपल्या खाजगीच्या पैशातून जीर्णोद्धार केलेला असुन तेथील पुजा अर्चा, वार्षिक उत्सव,गंगोत्री येथून कावड,ब्राह्मण भोजन आदीच्या आर्थिक तरतुदी तेथील इनामी जमीनीच्या माध्यमातून करण्यात आलेल्या आहेत पुण्यश्लोक अहिल्यादेवी यांच्या या तरतुदीमुळे आजही या देवस्थानांच्या पुजा, अर्चा ,वार्षिक उत्सव सुरळीतपणे पार पडतात त्यामुळे बारा ज्योतिर्लिंग स्थळांवर गेल्यानंतर अहिल्यादेवींची आठवण आल्याखेरीज राहत नाही.अहिल्यादेवींची स्मृती प्रत्येक ज्योतिर्लिंग ठिकाणी पहायला मिळते.

सौराष्ट्र देशात अतिशय रम्य ज्योतिर्मय व चंद्रकलेने युक्त असलेल्या व भक्तांच्या कल्याणासाठी अवतीर्ण झालेल्या त्या सोमनाथाला मी शरण आलो असे आद्य शंकराचार्य म्हणतात. सोमनाथ हे बारा ज्योतिर्लिंगातील आद्य असे ज्योतिर्लिंग असुन भारतातील अतिप्राचीन असे शैवक्षेत्र आहे. या ज्योतिर्लिंगासंबंधी स्कंद पुराणात पुढील माहिती आढळते.दक्ष प्रजापती(ब्रम्हदेवाचा पुत्र) याने आपल्या २७ कन्यांचा विवाह सोमदेवा बरोबर केला सोमदेव म्हणजे चंद्र परंतु चंद्राला या २७ पत्नींच्या पैकी रोहिणी नावाची पत्नी जास्त आवडत असे.त्यामुळे त्याच्या इतर पत्न्यांनी निराश होवून चंद्राबद्दलची तक्रार आपल्या पित्यास सांगितली.तेंव्हा दक्षाने, चंद्रास सर्व पत्न्यांवर सारखे प्रेम करण्याचे सांगितले परंतु चंद्राने ते न मानल्यामुळे दक्षाने तू क्षयी होशिल असा शाप दिला. या शापातून मुक्त होण्यासाठी चंद्राने ब्रम्हदेवाच्या सांगण्यावरून महादेवाची प्रार्थना करण्याचे ठरविले, त्यासाठी तो प्रभास येथे आला आणि त्याने शरावती नदीत स्नान करुन सदाशिवाच्या प्रार्थनेस सुरवात केली. तेंव्हा शंकराने प्रसन्न होवून चंद्रास सांगितले की,दक्षाचा शाप तुला भोगावाच लागेल परंतु महिन्यातील पंधरा दिवस तू कमी कमी होत जाऊन शेवटच्या दिवशी तुझा पूर्ण क्षय होत जाईल. प्रभास पाटण या ठिकाणी पूर्वी ब्रम्हदेवाने एका स्वयंभू शिवलिंगाची स्थापना केली होती. तेथेच चंद्राने त्याला शंकराकडुन वरदान प्राप्त झाल्यानंतर सुवर्णाचे मंदिर बांधले व चंद्राच्या सोमदेव या नावावरुन या देवस्थानास सोमनाथ हे नाव पडले तसेच चंद्राला या ठिकाणी पुन्हा प्रभा प्राप्त झाली.म्हणून त्या ठिकाणास प्रभास पाटण असेही म्हणतात.चंद्राने बांधलेले सोमनाथाचे सुवर्णाचे मंदिर कसे उध्दवस्त झाले याबद्दल कोठेही उल्लेख आढळत नाही. परंतु हे मंदिर नष्ट झाल्यावर या ठिकाणी रावणाने चांदीचे व श्रीकृष्णाने चंदनाचे मंदिर बांधले. यानंतर मात्र सोमनाथचे मंदिर दगडाचे मंदिर बांधले गेले होते. इ.स ६४९ मध्ये मैत्रक वंशातील राजा धरसेन याच्या राजवटीत दुसरे दगडी नवे देवालय उभे करण्यात आले.हे मंदिर स्थापत्य दृष्टीने वैभवशाली होते,याचा सभामंडप उघडा असून त्याच्या पाय-या समुद्राकडे होत्या,मंदिराच्या दक्षिणेला लाटा अडविण्यासाठी प्रचंड तटबंदी होती. या देवालयाचे वैभव अतुलनीय असे होते. देवालयातील सोन्याची घंटा व तिला, असणारा साखळ दंड यांचे वजन दोनशे मन होते, सोमनाथच्या पूजेस गंगेचे जल आणि काश्मिरच्या नंदनवनातील ताजी फुले रोज येत असत.

सोमनाथाच्या मंदिराच्या गाभाऱ्यात रत्नदीपांचा लखलखाट अहोरात्र असायचा, देवाच्या भांडारगृहात अमाप द्रव्यांचा साठा होता. या देवस्थानाला दहा हजार गावांचे इनामी उत्पन्न होते, नित्य, नैमित्तिक उपासनेला सहस्त्र ब्राम्हणांची नेमणूक होती आणि मंदिर दरबारात नृत्य गायनासाठी सुमारे साडेतीनशे नृत्यांगना होत्या असे हे वैभवशाली देवालय असुन अनेक भक्तांच्या देणग्यातुन ,देवाला अर्पण केलेल्या दागिण्यांमुळे देवाचे भांडारगृह सदोदीत भरलेले असायचे अशा या वैभवशाली देवस्थानावर अरबस्तानातील मुस्लीम राज्यकर्त्यांचे लक्ष गेले आणि त्यांनी तेथील अगणित संपत्ती लुटून नेली.११ व्या शतकात सौराष्ट्रात चालुक्य वंशीय भिमदेव या शिवभक्त राजाच्या कारकिर्दीत १०२५ मध्ये गझनीच्या महमंदाने सोमनाथावर स्वारी केली. चुबंकाच्या चमत्कृतीपूर्ण कौशल्यामुळे ,अधांतरी असलेली सोमनाथाची भव्य मुर्ती गझनीच्या मुहमंदाने शुक्रवार दि.११ मे १०२५ च्या सकाळी ९:४५ वाजता फोडून तोडून “मुर्तीभंजक” हा किताब मिळविला त्याने या मंदिरातील अठरा कोटीची लुट केली.

यानंतर इ.स. ११६९ साली गुजराथचा राजा कुमारपाल याने सोमनाथाचे मंदिर पुन्हा बांधले. ते इ.स. १२९७ मध्ये अल्लाउद्दीन खिलजीने आपल्या सेनापती अलतफखान यास पाठवून उध्वस्त केले. पुन्हा इ.स. १३२५ मध्ये जुनागडचा राजा महिपाल याने हे मंदिर बांधले व या देवस्थानाला पुन्हा वैभवाचे दिवस येवू लागले. परंतु इ.स. १४६९ च्या सुमारास महंमद बेगडाने हे मंदिर लुटले. दुसरा मुजफरशहा यानेही हे मंदिर लुटले आणि इ.स. १७०१ मध्ये औरंगजेबाने संपूर्ण मंदिराची नासधूस केली यानंतर जवळ जवळ ८० वर्षे हे मंदिर भग्नावस्थेत होते. इ.स. १७८३ साली पुण्यश्लोक अहिल्यादेवी होळकर यांनी सोमनाथचे नवीन मंदिर बांधले. या संदर्भात पुरुषोत्तमदास यांनी आपल्या ग्रंथात पुढील प्रमाणे माहिती दिली आहे. एकदा सोमनाथ अहिल्यादेवींच्या स्वप्नात आले व त्यांनी अहिल्यादेवीस असा दृष्टांत दिला की, ‘मी प्रस्तुत मुसलमानांच्या मशीदीत पडलो असून सध्या माझे मोठे हाल आहेत त्यास काही व्यवस्था करावी असे सांगून आपण सध्या कोठे पडलो आहोत त्याचे नेमके ठिकाण सांगितले.व आपण अदृश्य झाले. अहिल्यादेवींचा मूर्ती स्थापन करण्यासाठी अवतारच होता, तेंव्हा ती अशी चालून आलेली संधी कशी जाऊ देणार? त्यांनी आपणांस दृष्टांत झाल्याप्रमाणे त्या मुर्तीचा शोध लावून ती हुडकून काढली, त्या दिवसांत या गोष्टीला किती प्रयास पडले असतील! पण त्या  अशा अडचणीस कशा जुमानणार त्यांनी तेथे नवीन मंदिर बांधून त्यांत सोमनाथाच्या मूर्तीची स्थापना केली. सोरटी सोमनाथ येथील देवालय नूतन करविले तेथे दहा हजाराच्या हुंड्या देऊन कारकून पाठविला .

ही नोंद इ.स. १७८५ ची आहे. म्हणजे या वेळी सोमनाथाच्या मुर्तीची वास्तुपुजा करण्यांत आली असावी. कारण यावेळी मंदिराचे काम पूर्ण झालेले असून कारकूनाबरोबर दहा हजार रुपयांची हुंडी पाठविण्यांत आली आहे. हे गाव त्यावेळी नवाबाच्या ताब्यात असून शिवलिंग मशिदीत अडकलेले होते. अशा परिस्थितीत नवीन मंदिर बांधून त्यात मुर्तीची स्थापना करणे त्यातून अहिल्यादेवींचे उच्च कोटीचे धार्मीक कर्तव्य स्पष्ट होते. पुण्यश्लोक अहिल्यादेवी होळकर यांनी बांधलेले सोमनाथाचे देवालय भव्य आणि  प्रशस्त आहे. किल्ला आणि बालेकिल्ला अशी मंदिराची रचना आहे. मंदिराचा मुख्य दरवाजा वाड्याला असतो त्याप्रमाणे लाकडाचा आहे. या दरवाज्यातून आंत गेल्यावर पुन्हा दुसरा चांदीचा दरवाजा लागतो त्या आतिल बाजूला परांगण असून मध्य भागी ४-५ फूट उच्च चौथऱ्यावर मंदिर बांधण्यांत आलेले आहे. या चौथऱ्यांच्या पायऱ्या चढून गेल्यावर मंदिराचा मुख्य सभामंडप लागतो. या नंतर गाभारा आहे. यांत दर्शनी शिवलिंग असून मुख्य ज्योतिर्लिंग मात्र तळघरांत आहे. सभा मंडपातून डाव्या बाजूने दगडी जिना उतरून तळघरांत जावे लागते. याठिकाणी अंधार असतो, ज्योतिर्लिंगाभोवती, पार्वती, लक्ष्मी, गंगानदी, सरस्वासे इ. देवतांच्या मुर्त्या आहेत. दर्शनी शिवलिंगा समोर प्रशस्त असा नंदी आहे, मुख्य मंदिराचे प्रवेशद्वार पश्चिमेला असून त्याच्या दोन्ही बाजूस कीर्तिमुख आहे. शिवलिंग मात्र पूर्वाभिमुख आहे. या मंदिरास एकूण ३४ खांब असुन खांबावर आणि मंदिराच्या भिंतीवर सुंदर असे नक्षीकाम करण्यांत आलेले आहे. संपूर्ण मंदिराचे बांधकाम काळ्या पाषाणाचे आहे. मुख्य मंदिराच्या बाहेरील बाजुस एक गणपती मंदिर असून उत्तर व्दारास पुन्हा एक शिवलिंग स्थापन करण्यांत आलेले आहे . बाहेरच्या बाजूने गोमती तिर्थ आहे.सोमनाथाच्या अभिषेकासाठी अहिल्यादेवींनी महाशिवरात्रीस गंगोत्री वरुन कावड नेमून दिली होती.यासाठी त्यांनी २२ रुपये खर्चाची तरतूद केली आहे.

इ.स. १७५१ मध्ये भारताचे गृहमंत्री श्री सरदार वल्लभभाई पटेल यांनी सोमनाथाचे दुसरे मंदिर बांधले आणि शुक्रवार ता. ११ मे १९५१ च्या सकाळी ९:४५ वाजता या मंदिरात डॉ. राजेंद्रप्रसाद यांचे हस्ते मुर्तीची प्राण प्रतिष्टा केली त्यावेळी वेदमुर्ती तर्कतीर्थ लक्ष्मणशास्त्री जोशी यांनी पौरिहित्य केले होते.अशा रितीने अनेक वेळा सोमनाथ मंदिर उध्दवस्त झाले व अनेक वेळ बांधण्यांत आले. सरदार पटेल यांनी बांधलेले मंदिर अतिशय प्रेक्षणिय असेल तरी ते अहिल्यादेवींनी बांधलेल्या मंदिराची विस्मृती मात्र करू शकत नाही कारण अहिल्यादेवींनी बांधलेले मंदिर हेच मुख्य ज्योतिर्लिंग आहे.शिवपुराणांत वर्णन केल्याप्रमाणे या ज्योतिर्लिंगाच्या दर्शनाने पापातून मुक्तता होते आणि इच्छित फल प्राप्त होवून त्याला स्वर्गात स्थान मिळते, या गावास प्रदक्षणा घातल्याने पृथ्वी प्रदक्षणेचे फळ मिळते असे महात्म्य आहे, त्यामुळे सोमनाथ मंदिराला खुप गर्दी असते, या देवस्थानाचे वैभव बाबत चालले आहे.वरिल लेखांसाठी प्रा.सुलोचना पाटील यांच्या होळकर कुलभूषणा अहिल्यादेवी या पुस्तकाचा आधार घेण्यात आला असुन सोमनाथ मंदिराबाबत पुण्यश्लोक अहिल्यादेवींचे एक पत्र उपलब्ध असुन खालीलप्रमाणे पत्रांचा मजकुर जशास तसा देत आहे सदरील पुस्तक महेश्वर दरबारची बातमीपत्रे या ग्रंथात उपलब्ध आहे.

|| श्री ||

ता. ३१ ऑक्टोबर, इ. स. १७८५

“सेवेसीं केसो भिकाजी दातार कृतानेक साष्टांग नमस्कार विज्ञापना तागाईत चंद्र २७ माहे जिल्हेजपावेतों सेवकाचें वर्तमान यथास्थित असे. विशेष : राजश्री गोविंद रघुनाथ गानू, निसबत बाई याजकडील खासगी कारभारी, श्रीस जावयास निरोप घेऊन, अश्विन वद्य सप्तमीस स्वार होऊन गेले. कुटुंबसुद्धां व खर्चास रुपये दहा हजार दिले व विश्वनाथ भट मालवी ब्राम्हण, तेही कुटुंबसुद्धां गेले. त्यास तीन हजार रुपये दिले व मनकर्णिकेचा घाट नूतन बांधावयास बाईंनीं कारकून व पंचवीस हजारांच्या हुंड्या देऊन श्रीस पाठविला व दशाश्वमेधीचा घाट व गयेस विष्णुपदाचे देवालय सिद्ध जाले. त्याचा वास्तु गोविंद रघुनाथ जाऊन करतील. त्यांस सांगितलें. सोरटी सोमनाथ येथील देवालय नूतन करविलें. तेथें दहा हजारांच्या हुंड्या देऊन कारकून पाठविला. दोन्ही कारकुनांची रवानगी अश्विन मासांत केली. दुसरें वर्तमान : भिलाणगांव सरकार बिजागड येथील मंडलोई परागंदा आहे. त्यानें खांडावे परगण्यांत राहून, तेथून येऊन, भिलाणगांवचें ठाणें मारून, दोन बारगीर ठाण्यांत होते ते मारले. गांवचे बंद धरून नेले. हें वर्तमान बाईस कळल्यावर जमियत पाठवून, खांडवे परगण्याचा गांव मातबर मारून, बादवे धरून गुरेढोरें आणलीं. पुढें होईल तें सेवेसीं लिहीन. सेवेसीं श्रुत होय हे विज्ञापना.

 

सोरटी सोमनाथ ,प्रभास पाटण येथील भद्रकाली मंदिरातील शिलालेख

राजा कुमारपालाचा मोठा काळ. दिनांक वलभी संवत 850. प्रभासपाटन, ज्याला सोमनाथाच्या प्रसिद्ध मंदिरामुळे सोमनाथपाटन देखील म्हटले जाते, हे जुनागढ अंतर्गत काठियावाडच्या नैऋत्य किनार्‍यावरील एक छोटेसे शहर आहे. या नगरात भद्रकाली देवीचे मंदिर आहे, ज्यामध्ये प्रवेशद्वाराच्या उजवीकडे हा दगड सापडतो.

हा त्याच्या पृष्ठभागावर 28 इंच बाय 18 इंच मोजणारा एक काळा दगड आहे आणि त्याच्याकडे चोवीस बारीक रेषा आहेत. दगडाचा खालचा भाग कोसळला असून शिलालेखाचा काही भाग नष्ट झाला आहे.हे वलभी युगाचे 850 वर्ष धारण करते, जे ए.डी. 1169 शी संबंधित आहे. रचना संस्कृत श्लोक आणि वर्ण देवनागरीमध्ये आहे.

प्रभास पाटण येथील भद्रकाली मंदिरातील शिलालेख

१. उनमः शिवाय येनाहं भवतः सहे सुरधुनीमंतर्जटानामः कर्णे लालयसि क्रमेण कितवोत्संगेऽपि तांधास्यसि इत्याद्रेः सुतया सकोप

२. (मुख्य) भक्तोचदार्ये भ्रुवोर्भूषेयं गुरुगंडकीर्तिति वः सोव्याद्भवानीप्रियः १ श्रीविघ्नराजविजयस्व नमोऽस्तु तुभ्यं वाग्देवते त्याज नवोक्तिवि

३. धिं यतोहं जिह्वे समुल्लस सखि प्रकोमि यावत् सर्वेश्वरप्रवरगंडगुणप्रशस्ति २ सोमः सोस्तु जयी समरंगदहनो यं निर्मलं निर्म गौर्याः शाप

४. (बलेन वै) कृतयुगेऽदृश्यत्व’मोपेयुषां प्रादात्पाशुपतार्यसाधुसुधियां यः स्थान- मेतस्वयं कृत्वा स्वमथपद्धतिं शशिभृतो देवस्य तस्याज्ञया

५. कलौ किंचिव्यतिक्रान्ते स्थानकं विक्ष्य विप्लुतं तदुद्धारकृते शम्भुनिंदश्वरमथादिशत् 4. अस्ति श्रीमति कान्यकुब्जविषये वाराणसीविश्रु

६ (ता) पुर्यस्यामधिदेवताकुलं धर्मस्य मोक्षस्य च तस्यामीश्वरशासनद्वि- जपतेर्गेहे स्वजन्मगृहं चक्रे पाशुपतवृतं च विधे नंदीश्वरः

७. (सर्ववि) त् 5 तीर्थात्राविधानाय भूभुजां दक्षिणा च स्थानां संरक्षणार्थाय निर्यौ सपोनिधिः

८. श्रीमद्भावबृहस्पतिः समभव (सद्वि) द्विश्वार्चितो नानातीर्थकरोपपदवीमासाद्य धारा पुरीं संप्राप्तनकुलीशसन्निभतनुः संपूजितस्तापसैः कंदर्पप्रतिमच

९. (शास्त्र) मखिलस्वीयागमोद्घाटन 7 यद्यन्मालवकान्यकुब्जविषयेऽवत्यां सुत तपो नीता शिष्यपदं प्रमारपतयः सम्यङ्मठाः पालिताः

१०. प्रीतः श्रीजयसिंहदेवनृपतिभ्रातित्वमात्यंतिकं तेनैवास्य जगत्त्रयोपरिलसत्यद्यापि धीभितं 8 विश्वावतरस्य कारण

११. मसौ संस्मारितः शंभुना स्थानोद्धारनिबंधन प्रति चक्रिंपुत्रि स्वयंराजी स्वयंराजीः तस्मिन्नेव कृतांजः

१२. मुष्य महत्तरत्वमचार्यत्वमत्यादरात् 9 तस्मिन्नाकमुपेयुषि क्षितिपतौतेजो- विशेषोदयी श्रीमद्वीरकुमारपालनृ

१३. पतिस्तद्राज्यासनन आचक्रम झटित्यचिन्त्यमहिमा बल्लादधाराधिपः
श्रीमज्जांगल भूपकुजरशिरः संचारपंचानः १० व

१४. राज्यमनारतं विधाति श्रीवीरसिंहासने श्रीमद्वीरकुमारपालनृपतौ त्रलोक्यकल्पद्रुमे गंडो भावबृहस्पतिः स्मररिपोरुद्वीक्ष्य

१५. देवालयं जीर्णं भूपतिमाह देवसदन प्रोद्धार्थ तुमद्वचः 11 आदेशात्मस्मरशासनस्य सुबृहत्प्रासादनिष्पादकं चातुर्जातकसंमतं स्थिर

१६. धियं गार्गेयवंशोद्भवं श्रीमद्भावबृहस्पतिं नरपति: सर्वेशगंडेश्वरं चक्रे तं च सुगोत्रमण्डलतयाख्यातं धरित्रीतले १२ दत्वलंकरणं क

१७. रेण तु गले व्यालंब्य मुक्त्या प्रणम्याग्रतः उत्सारमहत्तमं निजतमामुच्छिद्य मुद्रामदात् स्थानं भव्य

१८. पुराणपद्धतियुतं निस्तन्त्र भक्त्यं 13 प्रासादं यदकारयत्मररिपोः कैलासशैलोपमं भूपालस्तदतीव हर्षमगमत् प्रोवाच चेदं वचः श्री

१९. मदंडमहामतिं प्रति माया गंडत्वमेत्तव प्रत्तयापुत्रपौत्रु चंद्रतारु 14 सौवर्ण सोमराजो रजतमयमथो रावणोदार

२०. वीर्यः कृष्णश्री भीमदेवो रुचिरमहाग्रावभी रत्नकूटं तं कालाज्जीर्णमेष क्षितिपितिलको मेरुमज्ञं चकार प्रासादं सप्रभावः सकल

२१. गुणनिधेर्गंडसर्वेश्वरस्य १५ पश्चागुर्जमण्डलक्षितिभूजा संतोषहृष्ट्मना दत्तो ब्रह्मपुरीति नामविदितो ग्रामः सवृक्षोदकः कृत्वा

२२. पुटता (प्र) राज्यविधिं श्रीमण्डलीसन्निधौ त्वत्पुत्रैस्तदनुव्रतैः स्वकुलजैः संभूयतां स्वेछया 16 उद्धृत्य स्थानकंमात्कृतं सोमव्यवस्थया ब्रहस्‍प

२३. तिसमोग7 परिष्‍टकुंभ सचिववृंदैर्नाशितं स्थानमेतत् सपदि तु गुरुगंडेनोद्धृतं दंत

२४. कोटीस्थित धरणविराहस्पर्द्धा लीलयव 18 के नैव विडंबिता नरपतेरग्रे विपक्षव्रजाः केष नैव मुखं कृतं सुमलिन केषां न दप्पिना हतः

२५. केषां नापहृतं पदं हठतया दत्वा पदं मस्तके वानेन विरोध भित्रतं ग्रहिताः १९ सुस्थामभिर्बहिरिदं बहुभिर्यदीयैर्गाढं गुणै

२६. र्नियमितं जर नवविष्यत् नूनं तदंतरखिलं सुभृतं यशोभिर्मांडभाण्डकमणु स्फुटमस्फुतिष्यत् 20 यद्रूपेक्षणवांछया शतमखो धत्ते सहस्रं

२७. दृश्‍यं यन्निसिमगुणस्तुतौ कृत्मधोत्तम धातु

गोत्राचलैः कीलिता यत्कीर्तिर्ण भूवि प्रमास्यति ततो नूनं त्रिलोकी कृता

२८. 21 उद्धृत वृत्तयो येन सबाह्यंतरस्थिताः चातुर्जातकलोकेभ्यः संप्रदता यशोर्थिना 22 स्वमर्यादां विमाय स्थानकोद्धा

२९. आहेत पंचोत्तरां पंचशतीमार्यां योम्यपूज्यत् २३ देवस्य दक्षिणे भागे उत्तरे तथा दिशि विधायमं दुर्गं प्रवर्द्धित यः पुरं २४ गौ

३०. भीमेश्वरस्यथ तथा देवकपर्द्दिनः सिद्धेश्वरादिदेवानां यो हेमकलशान् दधौ २५

नृपशालां च यश्च सरस्वत्याश्च कूपिकां महानस्य

३१. शुद्धार्थं सुस्नापनजलाय च 26 कपर्दिनः पुरोभागे सुस्तंभां पट्टशालिकां रौप्यप्रणालं देवस्य मंडुकासनमेव च 27 पापमोचनदेवस्य प्रासादं जी

३२. र्णमृद्धृतं तत्र स्त्री पुरुषांश्चक्रे नद्यां सोपानमेव च २८ युग्मं येना क्रियंत बहुशो ब्राह्मणां महागृहाः विष्णुपूजन वृत्तीं यः प्रोद्धारमचीकरत् २९

३३ नवीननगरस्‍यतः सोमनाथस्य चाध्‍वनि निर्मित वापिके द्‍वे च तत्रैवापरचंडिका 30 गंडेनाकृतवापिकेयमला स्‍फारप्रमाणामृतप्रख्यात स्वादुजला

३४. सहेलविलसद्युत्कारकोलाहलै भ्राम्यद्भूरितरघट्टघटिका मुक्तांबुधाराशतैर्या पीतं

घटयोनिनापि हसतीवांभोनिधिं लक्ष्ये ३१ शशि

३५. भूषणदेवस्य चंडिकां सन्निधिस्थितां यो नवीनांश्चक्रे स्वरेयोराशिलिप्सया 32 सूर्य चंद्रमसोर्ग्रहे प्रतिपदं येनाश्रिताः साधवः सर्वज्ञानः

३६. रिपूजिता द्विजवरा दानैः समस्तैरपि तद्वत्पंचसु पर्वसु क्षितलख्यातैश्च दानक्रम्येन क्ष्मा परितोषिता गुणनिधिः क (स्तत्समोन्यः पुमान् ३३)

३७. भक्तिः स्मरद्विषि रतिः परमात्मदृष्टौ श्रद्धा श्रुतौ व्यसनिता च परोपकारे क्षांती मतिः सुचरितेषु कृतिश्च इस्य विश्वभरेऽपि न नुतिः सुतरां सुखाय

 

३८. एतस्याभवदिदुसुंदरमुखी पत्नी प्रसिद्धान्वया गौरीव त्रिपुरद्विषो विजयिनी लक्ष्मीमुरारेवि श्रीगंगेव सरस्वती यमुनेवेहाग्रकीत्त्या गिरा कांत्या

३९. • सोढलसंभव भूवि महादेवीति या विश्वुता ३५ लावण्यं नवचंपकोद्रतिरथो बाहु शिरीषावली दृष्टीः क्रौंच…

४०. नाहास: कुंदमंदरोधकुसुमान्युच्चा कपोलस्थली इस्या मन्मथशिल्पिना विरचितं सर्वार्थुलक्ष्म्या वपुः ३६…

४१. सिद्धाश्चत्वारस्ते दशरथसमेनस्य पुत्रोपमानः आद्यस्तेषामभवदप्रदित्यनामा ततो भूद्रत्नादि । त्य(ओ)

४२. (न्यः) सोमेश्वर इति कृती भास्करश्चरोभूदेते रामादिभिरूपमिताः सत्य-सौभ्रात्रयुक्ताः निः….

४३. द्रवविनिहिता बाहेरः श्रीमुरारेः 38 धन्या सा जननी नूनं स विश्वशेखरं पिता यावज्जी…………

४४. दलोपरि लुठत्पानीय संख्यापमा लक्ष्मीः संभृतवाजिचामरगजाविद्युद्विलास्य

४५. येन गुणिना कीर्तिः परं संचिता ४० सत्वेनाद्य शिबिधीचिर्थवा तीव्राज्ञया रा (वण):..

४६. युधिष्ठिरः क्षितिपतिः किं वा बहु ब्रुहे इत्यातेऽभिध्या बृहस्पतिया सर्वेपि…………..

४७. कुमारपालस्य भागिनेयो महाबलः ४२ प्रेमल्लदेव्यास्तनियो भोजः श्रीसोम

४८. नाथपूजां यच्छशांकग्रहणक्षणे कारितो गंडराजेन तेन प्रीतिमगा..

४९. यथाक्रमं ४५ हिरण्यतिनतीरे पापमोचनसन्निधौ गंडत्रि…

५०. (ददो) तस्मै माहेश्वरनृपाग्रणीः ४७ शासनीकृत ददता ग्राम.

५१. (वंशप्र) भवैः पुत्रपौत्रकैः भोक्तव्यं प्रमदाभिश्च यावचंद्र………….

५२. (गंडगु) रणप्रशस्तिं चकार यः शीघ्रकविः सुकाव्यः ५०…………

५४. (51) लक्ष्मीधरसुतेनेयं लिहिता रुद्रसुरिणा..
54 वलभीसंवत 850 आषा…