महाराजा यशवंतराव होळकर यांचा भानपुरा येथील शिलालेख
सुरत से कीरत बड़ी, बीना फंक उड़ जाय।
सुरत तो मीट जाती है, की(रत अ)मर हो जाय।।
होळकर राजघराण्यांचे इतिहास संशोधक श्री. रामभाऊ लांडे यांनी महाराजा यशवंतराव होळकर यांच्या राजधानी असलेल्या भानपुरा आणि हिंगलाजगड येथील शिलालेखाचे संशोधन केले असुन शिलालेख वाचण्यासाठी श्रीकृष्ण जुगनू आणि कृष्णा गुडदे यांची मदत घेतली आहे. शिलालेख संशोधनामुळे इतिहासातील होळकर राजघराण्यांचे योगदान पुढे येत असल्याचे रामभाऊ लांडे यांनी म्हटले आहे.माळव्याचे सुभेदार मल्हारराव होळकर यांच्या अख्त्यारीत तब्बल 82 परगणे होते या परगण्यांचा विस्तार गुजरात, राजस्थान,
उत्तरप्रदेश,महाराष्ट्र सीमेपर्यंत होता मल्हारबांच्या निधनानंतर त्यांच्या पुत्रवधू पुण्यश्लोक अहिल्यादेवी होळकर यांनी अठ्ठावीस वर्षे लोककल्याणकारी राज्याचा राजकारभार केला.अहिल्यादेवींच्या नंतर तुकोजीराव प्रथम यांनी दोन अडीच वर्षे सुभेदारी सांभाळली तुकोजीरावांचे पुत्र यशवंतराव होळकर यांनी स्वतः चा राज्यभिषेक करुन पुर्वजांच्या रितीरिवाज आणि परंपरेनुसार घराण्याची पताका खांद्यावर घेत देव,देश,धर्म आणि होळकर राजगादीचा महाराजा म्हणून कारभार सांभाळला.यशवंतरावांनी महेश्वर येथून भानपुरा येथे होळकर राजघराण्यांची राजधानी स्थलांतरित केली.यशवंतराव होळकर यांनी लष्करी व्यवस्थेसाठी भानपुरा या राजधानी शहरापासून जवळ असलेल्या हिंगलाजगड येथे लष्करी व्यवस्था निर्माण केली गडकोटांवर सुविधा तसेच नवीन वास्तुंची निर्मिती पडझड झालेल्या प्रवेशाद्वाराची डागडुजी तसेच नवीन दरवाजा निर्मिती आदी कामे केली.
महाराजा यशवंतराव होळकर यांचे आज्ञेनुसार हिंगलाजगडाचे किल्लेदार
शामराव महाडिक आणि बंधू यशवंतराव महाडिक यांनी नवीन दरवाजा बांधकाम केले होते त्यावर एक मराठी शिलालेख असुन शिलालेख जंगलातून हिंगलाजगडाकडे येणा वाटेवर आहे.शिलालेख उंच असल्याने तसेच झाडी झुडपे असल्याने शिलालेखाचे व्यवस्थित फोटो मिळवता आले नाही शिलालेखाचे वाचन करण्यासाठी अभ्यासक श्री.कृष्णा गुडदे यांनी मदत केली असुन शिलालेखाचे वाचन खालीलप्रमाणे आहे.
१. श्री सि हिंगलाजगड श्रीमान राजेश्री शामराव महाडिक [कंजि]
२. बगारी किलेदार यशवंतराव महाडिक कुंडाचे सेवेस [कवि/रि]
३. नंदबीज सुर्य पोल बांधवयास मुहुर्त केला माघ शुक्ल त्रयोदशी भो-
४. मवासरे संवतू १८५७ प्रजापती नाम संवत्सरे शके १७२२ असुन तिथीनुसार शिलालेखाची तारीख २७ जानेवारी १८०१ मंगळवार आहे.
भानपुरा येथील मराठी भाषेतील होळकरांचा हा दुसरा शिलालेख आहे. तर महाराजा यशवंतराव होळकर यांच्या निधनानंतर त्यांच्या स्मृती प्रित्यर्थ महाराणी कृष्णाबाई होळकर यांनी भानपुरा शहरात समाधी निर्माण केलेली असुन छत्रीचे काम मातादीन गंगादीन याने काम केलेले आहे.भानपुरा येथील शिलालेखाचे संशोधन करतांना हा महत्त्वाचा शिलालेख महाराजा यशवंतराव होळकर यांच्या छत्री समोर स्थापन केलेला आहे. छत्री निर्माण करणा-या मातादीन गंगादीन नामक कारागीराची बाजूला छत्री आढळते.शिलालेख वाचन उदयपूर येथील संशोधक तथा लेखक श्रीकृष्ण जुगनू यांनी केले असुन शिलालेखाचे वैशिष्ट्य स्पष्ट करतांना श्री. जुगनू म्हणतात की कारागिरांने आपल्या राजाच्या कार्यकर्तुत्वाबद्दल दोन ओळीचे काव्य लिहलेले असून सुरत अर्थात चेहऱ्यापेक्षा किर्ती मोठी असुन चेहरा नष्ट होतो मात्र किर्ती अमर होत असते
शिलालेख मजकूर खालीलप्रमाणे आहे.
|| श्री || श्री महाराज हुलकर बहादुर जस्वंतरावजी की छत्रीने नगारखाना पीछे सीव मादेव नदी कीनारे कलार जात खुरव्यो आतजेसवार हजुतपुर वास मातादीन गंगा दीन चरन वाला
बगस ने छत्री बणा उध्यापण कीनो
समत 1948
( दोहा)
सुरत से कीरत बड़ी, बीना फंक उड़ जाय।
सुरत तो मीट जाती है, की(रत अ)मर हो जाय।।
शिलालेख पंधरा ओळीचा असुन त्यावर चंद्र आणि सुर्य प्रतिमा खोदलेल्या आहेत.होळकर घराण्याच्या लोकोत्तर कार्याची साक्ष देणारे शिलालेख अज्ञात असुन त्यातील मराठी शिलालेखाचे संशोधन व वाचन होणे गरजेचे आहे.
भानपुरा,शिलालेख,मराठी शिलालेख
होळकर घराणे,महाराजा यशवंतराव होळकर,पुण्यश्लोक अहिल्यादेवी होळकर,श्रीकृष्ण जुगनू,कृष्णा गुडदे
हिंगलाजगड
Bhanpura,Inscription,Marathi Inscription,Holkar Dynasty
Maharaja Yashwantrao Holkar,Punyashloka Ahilyadevi Holkar,Shri Krishna Jugnu,Krishna Gudde,Hinglajgad
राजमाता पुण्यश्लोक अहिल्यादेवी होळकर व होळकर घराण्यातील शूरवीर, कर्तबगार राजे व त्यांचे पराक्रम, त्याग, समाजकार्य सांगणारे व सर्व धनगर समाज तसेच सर्व देशवासियांना प्रेरणादायी असे लेख आहेत. श्री लांडे साहेबांचे इतिहास संशोधन सर्व धनगर समाज,सर्व देशवासियांसाठी खुप मोलाचे कार्य आहे. त्यामुळे होळकर शाहीचा इतिहास, शिवाजी महाराजांचे स्वराज्याचे स्वप्न साकार करण्याची होळकर शाहीचे कार्य जगासमोर येतेय याचा अभिमान वाटतो.